بحث های تخصصی دینی درباره اربعین را باید به کارشناسان حوزه مذهب سپرد، اما چنان که قبلا هم به همین مناسبت تقدیم شد (یادداشت سال ۱۳۹۷) با هر تعریفی، بی تردید واقعیت فعلی اربعین از نظر وسعت و عمق و جنبش و جوشش و ابعاد انسانی و اخلاقی و معنوی و بلندای اهداف و بیکرانگی معانی اش با کمتر نمونه ای قابل قیاس است و بی تردید این پدیده ی بی نظیر نه تنها یک «ابر رخداد» که یک «فرا ابررخداد» است. «فرا ابررخدادها» همچون یک رستاخیزند که در مغناطیس عظمت و بی کرانگی خود همه چیز را در نوردیده و همه کس را محو خود می سازند و خیزشی عظیم ایجاد می کنند.
واقعیت آن است که شیفتگان اربعین در اقصی نقاط جهان به تدریج از نظر ذهنی و ارتباطی رفتار شبکه ای پیدا کرده اند و از همان لحظه عاشورا آرام، آرام در پیوند با یکدیگر قرار می گیرند و تا اربعین هر روز بر وسعت و عمق آنان افزوده می شود. رودخانه ی پیوسته ای از شیفتگی به یک نهضت مقدس و یک انسان فراتاریخ، سرزمین های دور و نزدیک را در برگرفته و به هم پیوند می زند. وقتی شبکه ای با این ابعاد شکل بگیرد به دلیل هم افزایی ارتباطی، کارکردهای فوق تصوری بروز پیدا می کند.
قدرت شبکه ای و چند بعدی اربعین از منظر گستره و تنوع جمعیتی و ملیتی، طبقاتی و رفتاری، فلسفه و پیوند تاریخی، سنت ها و پیوند فرهنگی تردیدی باقی نمی گذارد که جهان با پدیده ی نوینی مواجه است که نه تنها موقتی نیست، بلکه امواج آن، نگاه رسانه های مسلط جهانی را در هم تنیده و پژواک خود را به دیگر فرهنگ ها و ملت ها ساطع می سازد.
از منظر تجربی، عقلانیت شیعی و بیداری شبکه ای شیعیان، عطش صدها سال تنگنا و محرومیت از زیارت حسین ابن علی (ع)، سنت ها و هویت جویی های شیعی و ملی عراق امروز، تعلقات هویتی و مذهبی ایرانیان و دیگر شیعیان و نقش رسانه ها و همچنین تریبون های جامعه ی شیعی تا حدی وسعت کمّی اربعین را توضیح می دهد، اما این باور در بسیاری از زائران اربعین جدی است که آنچه «اربعین» را «اربعین» ساخته و چنین بر عرش عزت نشانده، ریشه در معنویت و نهضت فراتاریخی حسین (ع) دارد که دلهای شیفته ی آن فداکاری حیرت انگیز را برانگیخته است. اگر روزی «ملائک بر کشتی شکست خورده ی طوفان کربلا گریستند»، و چهل روز بعد زیارت قبور مطهر شهدا در غربتی سهمگین انجام شد، امروز بیعت با حسین (ع) در ضیافتی جهانی مایه ی فخر و مباهات شده است. از این بُعد، اربعین مهمانی خدا و پیروزی حسین (ع) است و اهل عالَم در تحولات منطقه ای و تکنولوژیک فرصتی یافته اند تا در یک «فرا ابر رخداد» به تامل در فلسفه ی نهضت انسانی و الهی او نائل شوند. لذا می توان به عاریت از لسان قرآن گفت؛ «اربعین» امتدا عاشورا و از «ایام الله» است. مگر نه این است که «ایام الله»، روزی است که عظمت خدا آشکارتر و متفاوت تر از همیشه خود را نمایان می سازد؟
و اگر کسانی این نگاه فرابشری را قبول ندارند، لابد می پذیرند که اربعین نماد همزیستی و صلح و انسانیت است. جایی که میلیونها انسان از پیر و جوان و کودک در تقدیس یک ایستادگی و فداکاری شکوهمند، گرد هم می آیند و برای چند روز متمادی در گرما و سرما سخاوتی اسطوره ای و ملکوتی از خود بروز می دهند که قلب هر مخاطبی را به تپش در می آورد.
شاید مردم شناسان و جامعه شناسان تا تحلیل ابعاد و ماهیت روابط حاکم بر این «فرا ابر رخداد» راه درازی داشته باشند، شاید هنوز بسیاری از رسانه های جهان، از این اجتماع عظیم چشم بپوشند، اما نمی توان آثار هویت بخش و میراث بلند مدت این جنبش شبکه ای و فکری و معنوی که با ضمیر زائرانش پیوند خورده را چه در کشور میزبان و چه در ملت های مبداء کم اهمیت تلقی کرد.
وقتی جامعه شناسان و انسان شناسان کرور کرور تحقیق در آثار هویتی اجتماعات کوچک و بزرگ پیامدهای اجتماعی رخدادهایی چون المپیک و جام جهانی و فستیوال های هنری و برج خلیفه و سنت پرتاب گوجه و ….می نویسند آیا به دلیل نفی یا نقد فلان جریان یا دولت یا سیاست می توان «فرا ابررخدادی» چون اربعین را که نسل ها و سنت ها و ذهنیت های یک جامعه فرهنگی خاص را عمیقا با خود درگیر می سازد، نادیده گرفت یا کم اهمیت تلقی کرد؟ این پرسش مهمی است که چگونه می شود جمعیتی به اندازه میلیون ها انسان را بسیج کرد تا کیلومترها پیاده بپیمایند و در مراسمی ایفای نقش کنند؟ باید پرسید ابعاد عاطفی، احساسی و انسانی چنین رخدادی بزرگی چه هستند؟ یا در این مسیر پیاده روی میلیونی چه پیوندهایی شکل می گیرد و چه تغییراتی در نقشه روابط انسانی منطقه رخ می دهد؟ یا با چنین رخداد پرعظمتی، جهانیان درباره تشیع و طیف های مختلف درباره مذهب درعراق و ایران و منطقه چه می گویند؟ ابعاد جنسیتی و نسلی این رخداد عظیم چیست و چگونه زنان و مردان و کودکان در آن ایفای نقش می کنند؟ ریشه های تاریخی و فرهنگی این رخداد کدام است و ….؟ این ها صرفا پرسش های دینی و مذهبی نیستند. اینها پرسش هایی به غایت اجتماعی است که برای شناخت پدیده ای با ماهیت و قدرت «اربعین» ضروری است.
برخی به اشتباه این مراسم را مراسمی حکومتی معرفی می کنند. من حکومتی را نمی شناسم که قادر باشد هر ساله میلیون ها انسان را وادار کند تا کیلومترها راه را با پای پیاده و تاول زده و در گرمای ۵۰ درجه بپیمایند. ضمن آن که کم نیستند آنان که راهی این مسیر دشوار می شوند و به شواهد فراوان منتقد وضع دولت هایشان هستند و اگر هم نباشند به آسانی نمی توان کنشگری آنها را به امری دولتی تقلیل داد.
اربعین مشارکتی همگانی است و کسی را نمی توان از آن منع کرد و البته این توجه درستی است که اربعین، محل رقابت و جنگ احزاب نیست و لذا هیچ حزب و گروه و جناحی نمی تواند آن را به نام خود مصادره کند. و البته هیچ حزب و جناحی نیز نمی تواند روح بلند اربعین را تخطئه کند که در حقیقت تخطئه مردم و معنویت گرایی است و هردو دیدگاه، اسراف و بی حاصل است. رویکرد به چنین ابر رخدادی، وسعت صدر و بلند نظری و شناخت و تجربه می طلبد و جزئی نگری و حاشیه گرایی آفت است. گرچه نگاه اصلاحی و مراقبت از افراط و انحراف ضرورتی دائمی است.
بسیاری از نخبگان مذهب بر این باورند که هر چه احزاب و دولت ها از چسبندگی اغراض جناحی به اربعین فاصله بگیرند خدمت بیشتری روا داشته اند. و البته این به مفهوم سکولار دیدن اربعین نیست که ماهیت قیام امام حسین (ع) روشن است، بلکه پرهیز دادن از جناح بازی سیاسی است. اربعین یک سنت مذهبی معنوی و جنبشی مردم بنیاد است و مردم، خود اربعین را اداره کرده و خواهند کرد. و البته این منافی ایفای وظیفه در قبال میلیونها زائری نخواهد بود که اگر گردشگر هم فرض می شدند، باید حداقل نسبت به امنیت و تردد و سلامتشان تعهد به خرج داده می شد.
در این حال، اربعین محکی برای ارزیابی صداقت دولت ها و احزاب و بلندگوهایشان نیز هست. آیا آنان که خود را حامی اربعین می دانند، در پیاده کردن مشی و مرام اخلاقی و انسانی حسین (ع) نیز جدیت داشته و یا نسبت به تعلقات قانونی و انسانی سایر اقشار مردم و آنان که اربعینی نیستند اما از همین ملتند، نیز تعهد نشان خواهند داد؟ و از سوی دیگر، هر یک از کسانی که خود را حامی تنوع انسان ها و آزادی عقائد و سلائق و جنبش ها معرفی می کنند، آیا برای میلیونها زائر اربعین نیز حق انتخاب قائل هستند و یا به صرف مذهبی بودن این جنبش، آن را یکسره نفی می کنند؟
در ایام اربعین حسینی از خداوند کریم می طلبیم، ما را نیز در مسیر امواج معنوی و انسانی اربعین حسین (ع) قرار دهد و راهی بگشاید که امتداد این معنویت آسمانی و تمرین این سخاوت فوق بشری، در بطن جامعه رسوخ کرده و هر ساله با تأسی از مشی و مرام حسین (ع) محیطی انسانی تر و اخلاقی تر را شاهد باشیم.
چهارشنبه ۱۵ شهریور
ایام اربعین ۱۴۰۲