حضانت به معنای حفظ کردن، در کنار گرفتن فرزند، پرورش دادن و او را به سینه چسباندن است. با توجه به احادیث، حضانت به مفهوم انجام اموری است که فرزند و کودک در انجام آن به دیگران نیازمند است و به طور کل با توجه به کتب لغت و احادیث می توان گفت که حضانت در مفهوم لغوی به معنی نگهداری کردن، نوازش کردن، بر دامن گرفتن، تغذیه کردن و به امور نظافتی و بهداشتی کودک پرداختن است.
طبق قوانین ایران حضانت فرزند تا رسیدن طفل به سن بلوغ (در دختران 9 سالگی و در پسران 15 سالگی) به عهده والدین است و شخصی که حضانت به او محول شده است، حق خودداری از حضانت و یا اسقاط حق را ندارد؛به عبارت قانونی «حضانت حق و تکلیف ابوین است»؛ بدین معنی که والدین حق دارند حضانت و سرپرستی کودک خود را به عهده گیرند و قانون جز در موارد استثنایی نمی تواند آنان را از این حق محروم کند و از سوی دیگر آنان مکلف هستند تا زمانی که زنده هستند و توانایی دارند، نگهداری و تربیت فرزند خویش را به عهده گیرند.
در قانون مدنی در ماده 1168 حضانت برای والدین هم حق است و هم تکلیف، یعنی از منظر حقوقی، حضانت برای والدین حق است و در صورت تمرد یکی از ابوین، طرف دیگر حق دارد به وسیله دادگاه آن را خواسته و متخلف را به انجام آن مجبور کند و یا این که اگر یکی از والدین طفل را به دیگری واگذار نکند، او می تواند به دادگاه مراجعه و طفل را بگیرد و در عین حال تکلیف است، زیرا همین که حضانت طفل را عهده دار شد، نگهداری او از طفل و محافظت او از هر جهت لازم است .سایت تهران وکیل یک منبع قابل اعتماد برای مشاوره و راهنمایی در زمینه مسائل حقوقی می باشد .
شرایط لازم برای حضانت
در قوانین ما «توانایی عملی، شایستگی اخلاقی، عقل، اسلام و عدم ازدواج مادر با شخص دیگر» به عنوان شرایط لازم برای تعلق حق حضانت به ذی حق دانسته شده است، البته در صورتی که پدر فوت کرده باشد، با وجود ازدواج مادر، حضانت از او سلب نخواهد شد. اگر پدر و مادری که دارای حق حضانت است، به بیماری واگیرداری مانند سل، سفلیس، حصبه وغیره دچار شود و بیم سرایت به طفل وجود داشته باشد، دادگاه با رعایت مصلحت طفل، حضانت را از والد بیمار به دیگری واگذار می کند. اگر طفل باوجود حکم دادگاه به حضانت پدر، تمایل به زندگی با وی را نداشته باشد آیا می تواند با مادر زندگی کند؟
علی رغم حکم محکمه که حق حضانت را به پدر داده است، نمی توان آن حکم را اجرا کرد. حق حضانتی که به عهده والدین است ممکن است در شرایط خاصی به تقاضای نزدیکان و خویشان طفل یا قیم او، از والدین سلب شود. در این زمینه قانون مقرر داشته است: هرگاه بر اثر عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی پدر و مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمی یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، دادگاه می تواند با تقاضای بستگان، قیم و یا رئیس حوزه قضائی، ترتیب مقتضی دیگری را برای حضانت کودک اتخاذ کند. مواردی که می تواند از مصادیق تغییر حضانت باشد عبارتند از:
1٫ اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر، قمار؛
2٫ اشتهار به فساد اخلاقی و فحشا؛
3٫ ابتلا به بیماری روانی به تشخیص پزشکی قانونی؛
4٫ سوءاستفاده از طفل یا اجبار او به ورود به مشاغل ضداخلاقی مانند فساد، فحشا، تکدی گری، قاچاق؛
5٫ تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف.
هریک از پدر یا مادر که مدعی عدم صلاحیت طرف مقابل است، می تواند دادخواست سلب حضانت را به استناد یک یا چندمورد از موارد بالا به دادگاه ارائه کند. البته صرف ادعا کافی نیست و باید دلایل قابل قبولی به دادگاه ارائه دهد. ممکن است دادگاه موارد دیگری را نیز مشمول عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی دارنده حضانت بداند؛ مانند کار وقت گیری که مانع نگه داری شایسته طفل باشد، یا سهل انگاری و بی توجهی مداوم به سلامت جسمانی یا تربیت اخلاقی طفل که تشخیص آن با دادگاه است.
ماده 1169 قانون مدنی حضانت و نگهداری طفلی را که ابوین او جدا از هم زندگی می کنند تا هفت سالگی به مادر و پس از آن به پدر واگذار کرده است. اما توجه به این امر ضروری است که حسب تبصره ماده مذکور که در تاریخ 8 آذر 1382 به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام رسیده است «بعد از هفت سالگی در صورت حدوث اختلاف حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک به تشخیص دادگاه است. بر این اساس حضانت طفل پس از هفت سالگی به طور مطلق به پدر واگذار نمی شود بلکه هرگاه بین پدر و مادر طفل در مورد حضانت او اختلاف شود، معیار تعیین حضانت کننده صرفا مصلحت طفل است.
در این صورت بدون اینکه نیاز به دلیل دیگری باشد حضانت از پدر سلب و به مادر داده خواهد شد. با وجود این قانون، دادگاه صادرکننده رای توجهی به این امر نکرده و در مورد مصلحت طفل و نقش آن در تعیین دارنده حق حضانت هیچ اظهارنظری نکرده است.» وضعیت حضانت در دو مقطع قابل بررسی است: برای حضانت و نگهداری طفل که پدر و مادر او از یکدیگر جدا شده اند، مادر تا 7 سالگی (پسر یا دختر فرقی ندارد) اولویت دارد و پس از آن حضانت با پدر است. پس از 7 سالگی هم در صورتی که میان پدر و مادر درباره حضانت اختلاف باشد، حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک و به تشخیص دادگاه است.
بر این اساس حضانت طفل پس از هفت سالگی به طور مطلق به پدر واگذار نمی شود، بلکه هرگاه بین پدر و مادر طفل در مورد حضانت او اختلاف شود، معیار تعیین حضانت کننده صرفاً مصلحت طفل است؛ چه بسا علی رغم عدم وجود عیب و نقصی در پدر به تشخیص دادگاه مصلحت طفل اقتضاء می کند حضانت او بر عهده مادرش باشد. پس از رسیدن طفل به سن بلوغ، دادگاه خود را فارغ از رسیدگی درخصوص حضانت دانسته و فرزندان حق انتخاب ادامه زندگی نزد یکی از والدین را خواهند داشت؛ که در هر صورت تامین مخارج زندگی با پدر خواهد بود.
پس از فوت یک یا هردوی والدین
در صورت فوت یکی از ابوین، حضانت کودک (صغیر یا محجور) با والدی که زنده است خواهد بود؛ هرچند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده باشد. مثلاً با فوت پدر، حضانت طفل با مادر است؛ نه پدربزرگ طفل. ماده 43 قانون حمایت خانواده نیز مقرر می دارد: حضانت فرزندانی که پدرشان فوت شده با مادر آنها است؛ مگر آنکه دادگاه به تقاضای ولی قهری یا دادسـتان، اعطای حضـانت به مادر را خلاف مصلحت فرزند تشخیص دهد. در صورتی که پدر و مادر هر دو فوت کرده باشند، حضانت با جد پدری و پس از آن با سایر خویشاوندان طفل بر مبنای ترتیبات ارث است.
طبق ماده 47 قانون حمایت خانواده، دادگاه در صورت درخواست زن یا سایر اشخاص واجب النفقه، میزان و ترتیب پرداخت نفقه آنان را تعیین می کند. البته از آن جاکه حضانت حق و تکلیف ابوین است، مادر نمی تواند بابت وظیفه حضانت و نگه داری طفل خود، اجرتی مطالبه کند و تنها نفقه کودک قابل مطالبه است. خانواده به عنوان یک رکن اساسی نقش مهمی در رشد و پرورش کودکان دارد . اما گاهی والدین به دلیل برخی مسائل از یکدیگر طلاق گرفته و جدا می شوند که این مسئله بر آینده فرزندان آنها بسیار تاثیر گذار است .
حضانت به معنی سرپرستی است که هم به عنوان یک حق و هم به عنوان تکلیف والدین است و هیچ کدام از والدین نمی توانند از این وظیفه خود شانه خالی کنند لذا حتی بعد از این که از هم جدا می شوند باید از فرزندان خود مراقبت کنند . از این رو در این مقاله به این پرسش ها پاسخ می دهیم که تکلیف حضانت فرزندان بعد از طلاق با کدام یک از والدین خواهد بود و سپس به این نکته می پردازیم که پایان مدت حضانت فرزند چه زمانی است و حق حضانت بچه تا کی بر عهده کدام والد است و در آخر هم حضانت فرزند با مادر و حضانت فرزندان بالای 18 سال را بررسی خواهیم کرد .
حضانت فرزند بالای 18 سال
پیش تر گفتیم که حضانت بچه تا 7 سالگی با مادر است و پس از آن به پدرش سپرده خواهد شد . اما این سوال باقی می ماند که پس از این که فرزند از دوران طفولیت خارج شد ، یا به عبارتی بالغ شد ، تکلیف حضانت او چه می شود ؟ پس از بلوغ فرزند ، او خود تصمیم می گیرد که با کدام یک از والدین خود زندگی کند و دادگاه هم باید به تصمیم او احترام بگذارد . این سن بلوغ در قانون مدنی مشخص شده است : ” سن بلوغ در پسر پانزده سال تمام قمری و در دختر نه سال تمام قمری است. ” نتیجه این که فرزند بالای 18 سال از حضانت خارج می شود و بحث حضانت منتفی است .