خلاصه کتاب کودکان پیش دبستانی با آسیب بینایی ( نویسنده مریم اصغری )

کتاب «کودکان پیش دبستانی با آسیب بینایی» نوشته مریم اصغری، راهنمایی ارزشمند برای درک عمیق تر نیازهای آموزشی و پرورشی کودکان نابینا و کم بینا در حساس ترین دوره زندگی آن هاست. این اثر جامع به والدین، مربیان و متخصصین کمک می کند تا با چالش ها و روش های توانمندسازی این کودکان آشنا شوند. در این خلاصه، به بررسی فصول مختلف کتاب و نکات کلیدی آن می پردازیم تا دیدگاهی سریع و کاربردی از محتوای این منبع مهم ارائه شود.

اهمیت دوران پیش دبستانی برای تمامی کودکان، به ویژه آن دسته که با آسیب های بینایی مواجه هستند، غیرقابل انکار است. این دوره، بنیان های رشد شناختی، اجتماعی، حرکتی و خودیاری را بنا می نهد. کتاب مریم اصغری با تمرکز بر این مقطع حیاتی، جایگاه ویژه ای در منابع فارسی زبان حوزه آموزش و پرورش استثنایی دارد. محتوای کتاب به گونه ای تدوین شده است که نه تنها اطلاعات نظری را ارائه می دهد، بلکه راهکارهای عملی و کاربردی را برای بهبود کیفیت زندگی و آموزش کودکان با آسیب بینایی پیشنهاد می کند. این خلاصه به گونه ای طراحی شده است که به مخاطبان خود، از والدین دغدغه مند گرفته تا متخصصین مجرب، کمک کند تا با اصول و رویکردهای نوین در این حوزه آشنا شوند و بتوانند گام های مؤثرتری در مسیر توانمندسازی این کودکان بردارند.

کلیات: پایه های درک آسیب بینایی و آموزش

فصل اول کتاب، مبانی و اصول اولیه درک آسیب بینایی و ضرورت آموزش زودهنگام را تشریح می کند. این فصل به مخاطب کمک می کند تا با تعاریف پایه و اهمیت بنیادین دوره پیش دبستانی برای کودکان با نیازهای ویژه آشنا شود.

تعریف نابینایی و کم بینایی

در این بخش، کتاب به تفاوت های اساسی بین نابینایی مطلق و کم بینایی می پردازد. نابینایی به طور کلی به عدم درک نور یا توانایی تشخیص اجسام از فاصله نزدیک اشاره دارد، در حالی که کم بینایی شامل طیف وسیعی از کاهش بینایی است که حتی با استفاده از عینک یا لنز نیز به طور کامل اصلاح نمی شود. آگاهی از این تعاریف، نقطه آغازین برای درک نیازهای متفاوت هر کودک و برنامه ریزی آموزشی مناسب برای اوست. طبقه بندی های پزشکی و آموزشی مختلفی برای آسیب بینایی وجود دارد که هر یک رویکردهای متفاوتی را در آموزش و توانبخشی طلب می کنند.

ضرورت و اهداف آموزش پیش دبستانی برای کودکان با آسیب بینایی

این بخش بر ضرورت حیاتی آموزش در دوره پیش دبستانی برای کودکان نابینا و کم بینا تاکید دارد. این کودکان ممکن است به دلیل فقدان یا کاهش حس بینایی، در کسب تجربیات خودانگیخته و مهارت های اولیه تأخیر داشته باشند. آموزش پیش دبستانی، محیطی ساختاریافته را فراهم می آورد تا این کودکان فرصت توسعه مهارت های شناختی، حرکتی، اجتماعی و ارتباطی خود را بیابند. اهداف اصلی این دوره شامل تقویت مهارت های حسی باقیمانده، توسعه مهارت های حرکتی درشت و ظریف، تشویق به استقلال، و آماده سازی برای ورود به مدرسه است.

دیدگاه های تاریخی و الگوهای خدمات رسانی

کتاب در ادامه، به سیر تحول دیدگاه ها نسبت به آموزش و توانبخشی کودکان با آسیب بینایی می پردازد. از رویکردهای مبتنی بر جداسازی و نگهداری تا الگوهای نوین فراگیرسازی و مداخله زودهنگام، نگاهی تاریخی به چگونگی تکامل خدمات ارائه شده به این کودکان عرضه می شود. الگوهایی مانند خدمات خانوادگی فردی (Individualized Family Service Plan – IFSP) و آموزش فردی (Individualized Education Program – IEP) به عنوان چارچوب های اصلی برای برنامه ریزی جامع و هماهنگ در این حوزه معرفی می شوند.

اهمیت تعامل اجتماعی و فراگیرسازی

یکی از نکات کلیدی این فصل، تأکید بر اهمیت تعامل اجتماعی و فراگیرسازی (Integration/Inclusion) است. ادغام کودکان با آسیب بینایی در محیط های آموزشی عادی (در صورت امکان و با حمایت های لازم) به آن ها کمک می کند تا مهارت های اجتماعی خود را توسعه دهند، با همسالان بینای خود ارتباط برقرار کنند و احساس تعلق بیشتری داشته باشند. این رویکرد نه تنها برای رشد اجتماعی کودک نابینا مفید است، بلکه به همسالان بینا نیز در درک تفاوت ها و پرورش همدلی کمک می کند.

آموزش زودهنگام و فراگیرسازی هدفمند، دو ستون اصلی در توانمندسازی کودکان پیش دبستانی با آسیب بینایی هستند که بنیان استقلال و موفقیت آن ها را در آینده می سازند.

ابعاد اهمیت دوره پیش دبستانی از دیدگاه های مختلف

فصل دوم کتاب کودکان پیش دبستانی با آسیب بینایی، اهمیت دوره پیش دبستانی را از زوایای مختلف بررسی می کند. این نگاه جامع، نقش بنیادین خانواده، مسئولیت های چندوجهی معلم و ضرورت توجه به فردیت و نیازهای خود کودکان را برجسته می سازد.

نقش محوری خانواده در رشد کودک

خانواده، اولین و مهم ترین محیط آموزشی و پرورشی برای کودک است، به ویژه برای کودکان با آسیب بینایی. این بخش از کتاب بر این حقیقت تأکید دارد که حمایت، آگاهی و مشارکت فعال والدین، تأثیری شگرف بر رشد و یادگیری کودک دارد. والدین با فراهم آوردن محیطی غنی از محرکات حسی جایگزین، تشویق به اکتشاف و ایجاد فرصت هایی برای استقلال، می توانند به کودک خود در جبران محدودیت های بینایی یاری رسانند. آموزش والدین در زمینه مهارت های خاص مانند جهت یابی، خودیاری و بازی های حسی، از اهمیت بالایی برخوردار است.

نقش گسترده و حساس معلم پیش دبستانی

معلم پیش دبستانی که با کودکان دارای آسیب بینایی سروکار دارد، نقشی فراتر از یک آموزش دهنده صرف ایفا می کند. این بخش، به ویژگی ها و مسئولیت های پیچیده معلم می پردازد که شامل طراحی فعالیت های آموزشی تطبیق یافته، ایجاد محیطی امن و تحریک کننده، نظارت بر پیشرفت کودک و همکاری مستمر با خانواده و تیم توانبخشی است. معلم باید دارای دانش تخصصی در زمینه آسیب بینایی، خلاقیت در تدریس و توانایی برقراری ارتباط مؤثر با کودک باشد. درک چالش های خاص هر کودک و ارائه حمایت های فردی، از وظایف کلیدی معلم است.

در نظر گرفتن دیدگاه ها و نیازهای خود کودکان

توجه به فردیت هر کودک و در نظر گرفتن دیدگاه ها و نیازهای او، یکی از اصول اساسی آموزش کودک محور است. این بخش از کتاب تأکید دارد که کودکان با آسیب بینایی نیز مانند هر کودک دیگری، دارای شخصیت، علایق و احساسات منحصر به فردی هستند که باید مورد احترام قرار گیرد. مشارکت دادن کودک در فرآیند یادگیری، گوش دادن به نیازها و خواسته های او و ایجاد فضایی برای بیان احساساتش، به تقویت عزت نفس و استقلال او کمک می کند. این رویکرد، به ویژه در دوران پیش دبستانی که پایه های هویت شکل می گیرد، از اهمیت دوچندانی برخوردار است.

کودک و مسائل مرتبط با آسیب بینایی

فصل سوم کتاب به بررسی دقیق تر تأثیر آسیب بینایی بر جنبه های مختلف رشد کودک و چالش های مرتبط با سنجش و ارزیابی در این گروه از کودکان می پردازد. درک این مسائل برای برنامه ریزی مداخلات مؤثر ضروری است.

آسیب بینایی و تاثیر آن بر رشد اولیه

از دست دادن یا کاهش حس بینایی، تأثیرات گسترده ای بر رشد اولیه کودک دارد. این بخش توضیح می دهد که چگونه بینایی در کسب تجربیات از محیط، توسعه مفهوم شیء، الگوبرداری از رفتار دیگران و درک روابط فضایی نقش محوری ایفا می کند. کودک نابینا ممکن است در یادگیری از طریق مشاهده، تقلید و اکتشافات بصری با چالش هایی روبرو شود. این امر می تواند بر رشد شناختی، حرکتی و اجتماعی او تأثیر بگذارد و نیازمند رویکردهای جایگزین و حمایتی است.

اهمیت حس بینایی در اکتساب تجربه

این بخش به تفصیل، نقش بی بدیل حس بینایی در تعامل با جهان و کسب تجربه را شرح می دهد. بینایی به عنوان حس یکپارچه ساز عمل می کند و اطلاعات دریافتی از سایر حواس را تکمیل و سازماندهی می کند. برای کودکان با آسیب بینایی، سایر حواس مانند شنوایی، لامسه و بویایی باید به طور مؤثرتری برای جمع آوری اطلاعات و ساختن درکی منسجم از محیط فعال شوند. این امر نیازمند آموزش هدفمند و تحریک حسی غنی است تا کودک بتواند با جهان اطراف خود ارتباط برقرار کند.

سنجش هوش و مهارت های زبانی در کودکان نابینا

ارزیابی هوش و مهارت های زبانی در کودکان نابینا چالش های خاص خود را دارد، زیرا بسیاری از آزمون های استاندارد مبتنی بر محرکات بصری هستند. این بخش به روش های تطبیق یافته و ابزارهای خاصی می پردازد که برای سنجش توانمندی های شناختی و کلامی این کودکان طراحی شده اند. تأکید بر استفاده از ابزارهای غیربصری و ارزیابی عملکردی در محیط های طبیعی، از نکات کلیدی مطرح شده در این زمینه است. توسعه مهارت های کلامی، به دلیل نقش حیاتی زبان در درک مفاهیم انتزاعی و تعامل اجتماعی، اهمیت ویژه ای می یابد.

کودکان نابینای چندمعلولیتی: ملاحظات ویژه

گروهی از کودکان با آسیب بینایی، علاوه بر نقص بینایی، با معلولیت های دیگری نیز مانند اختلالات شنوایی، حرکتی، ذهنی یا اوتیسم مواجه هستند. این بخش از کتاب به ملاحظات خاص و پیچیدگی های مربوط به آموزش و توانبخشی کودکان نابینای چندمعلولیتی می پردازد. نیاز این کودکان به برنامه های آموزشی بسیار فردی، هماهنگی بین رشته ای متخصصین مختلف و حمایت های جامع تر، از جمله مباحث مهم این بخش است.

روش های آزمون و ارزیابی خردسالان با آسیب بینایی

ارزیابی دقیق و مستمر توانمندی های کودکان خردسال با آسیب بینایی، برای طراحی برنامه های آموزشی فردی ضروری است. این بخش راهکارهای عملی برای سنجش توانمندی ها در زمینه های مختلف رشد را ارائه می دهد. از مشاهده مستقیم رفتار کودک در موقعیت های طبیعی گرفته تا استفاده از چک لیست ها و مقیاس های رشدی تطبیق یافته، روش های مختلفی برای جمع آوری اطلاعات جامع و معتبر درباره نقاط قوت و نیازهای کودک معرفی می شود.

درک عمیق تأثیرات آسیب بینایی بر رشد و استفاده از ابزارهای ارزیابی مناسب، بنیان مداخلات مؤثر و طراحی برنامه های آموزشی فردی سازی شده را فراهم می آورد.

مهارت های کلیدی: آموزش و توانمندسازی

فصل چهارم کتاب کودکان پیش دبستانی با آسیب بینایی به آموزش مهارت های حیاتی می پردازد که برای استقلال و مشارکت فعال این کودکان در جامعه ضروری هستند. این مهارت ها پایه های توسعه فردی را بنا می نهند و به آن ها کمک می کنند تا چالش های زندگی روزمره را پشت سر بگذارند.

مهارت های خودیاری: استقلال در زندگی روزمره

آموزش مهارت های خودیاری، از جمله اولویت های اصلی در توانمندسازی کودکان با آسیب بینایی است. این بخش به تفصیل در مورد روش های آموزش لباس پوشیدن، غذا خوردن، مسواک زدن، حمام کردن و سایر فعالیت های بهداشت شخصی صحبت می کند. تأکید بر آموزش گام به گام، استفاده از نشانه های کلامی و لمسی، و تکرار مداوم، از اصول کلیدی این فرآیند است. هدف، تقویت استقلال کودک و کاهش وابستگی او به دیگران در انجام کارهای روزمره است.

مهارت های حرکتی و جابجایی

رشد مهارت های حرکتی درشت و ظریف برای کودکان با آسیب بینایی از اهمیت ویژه ای برخوردار است، چرا که بینایی نقش مهمی در هماهنگی حرکات و تعادل دارد. این بخش به آموزش راه رفتن، بالا و پایین رفتن از پله ها، دویدن و مهارت های دست ورزی (مانند استفاده از قیچی، بستن دکمه ها) می پردازد. فعالیت های بازی محور که شامل لمس، کشف و حرکت در محیط های مختلف می شود، برای تقویت این مهارت ها توصیه می شود. برنامه های کاردرمانی و فیزیوتراپی نیز می توانند نقش مکملی ایفا کنند.

مهارت های اجتماعی و کلامی

توسعه مهارت های اجتماعی و کلامی برای کودکان با آسیب بینایی، به آن ها کمک می کند تا ارتباط مؤثرتری با همسالان و بزرگسالان برقرار کنند و در محیط های اجتماعی مشارکت فعال تری داشته باشند. این بخش به راهکارهایی برای تقویت توانایی بیان نیازها و احساسات، برقراری ارتباط چشمی (در صورت کم بینایی)، گوش دادن فعال و شرکت در بازی های گروهی می پردازد. تشویق به بازی های نقش آفرینی و تعامل با همسالان بینا، می تواند در این زمینه بسیار مؤثر باشد.

جهت یابی و تحرک (Orienting and Mobility)

آموزش جهت یابی و تحرک (O&M) از مهم ترین جنبه های توانبخشی کودکان با آسیب بینایی است. این بخش به آموزش مهارت هایی می پردازد که به کودک امکان می دهد تا به صورت مستقل و ایمن در محیط های آشنا و ناآشنا حرکت کند. از جمله این مهارت ها می توان به شناخت محیط از طریق حواس دیگر، استفاده از عصای سفید (در سنین مناسب)، یادگیری مسیرها و استفاده از نشانه های صسی و شنوایی اشاره کرد. شروع این آموزش ها از سنین پایین، به کودک کمک می کند تا اعتماد به نفس لازم برای اکتشاف و حرکت را کسب کند.

راهکارهای عملی برای تمامی بزرگسالان در تعامل با کودک

این بخش از کتاب، توصیه های عملی و کاربردی را برای تمامی بزرگسالانی که با کودکان با آسیب بینایی در تعامل هستند (شامل والدین، معلمان، راهنمایان و سایر اعضای جامعه) ارائه می دهد. از نحوه برقراری ارتباط کلامی مؤثر (مانند نام بردن افراد هنگام صحبت)، توصیف محیط، فراهم آوردن محیطی امن و تحریک کننده، تا تشویق به استقلال و پرهیز از کمک های بی مورد. هدف اصلی، ایجاد یک شبکه حمایتی قوی و آگاه برای کودک است.

آموزش کودک نابینا در دوره پیش دبستانی

فصل پنجم کتاب به طور خاص بر محیط آموزشی پیش دبستانی تمرکز دارد و راهکارها و پیشنهاداتی را برای اثربخش تر کردن فرایند آموزش کودکان با آسیب بینایی ارائه می دهد. این بخش برای مربیان و مدیران مهدکودک ها و مراکز پیش دبستانی بسیار کاربردی است.

اقدامات لازم در کلاس پیش دبستانی

برای ایجاد یک محیط آموزشی فراگیر و مؤثر برای کودکان با آسیب بینایی، اتخاذ تدابیر خاصی در کلاس پیش دبستانی ضروری است. این اقدامات شامل موارد زیر است:

• محیط سازی حسی: استفاده از اسباب بازی ها و وسایل آموزشی با بافت های مختلف، صداهای متنوع و بوهای متمایز برای تحریک حواس باقیمانده.
• نظم و ساختار: حفظ نظم و قرارگیری ثابت وسایل و مبلمان در کلاس برای کمک به جهت یابی کودک.
• روش های آموزشی تطبیق یافته: استفاده از آموزش های لمسی، شنیداری و کلامی غنی. توصیف دقیق اشیاء، فعالیت ها و محیط.
• تشویق به مشارکت: ایجاد فرصت هایی برای مشارکت فعال کودک در تمامی فعالیت ها، حتی با کمک و تطبیق.
• آموزش مهارت های اجتماعی: طراحی بازی ها و فعالیت هایی که تعامل اجتماعی کودک با همسالانش را تقویت کند.
• وسایل کمک آموزشی: فراهم آوردن مواد آموزشی با حروف بریل، تصاویر برجسته یا وسایل بزرگ نمایی (برای کودکان کم بینا).

تأکید بر آموزش عملی و تجربی، به کودکان با آسیب بینایی کمک می کند تا مفاهیم را به شکل ملموس تری درک کنند.

پیشنهادهایی برای اثربخش تر کردن آموزش معلمان

توانمندسازی معلمان پیش دبستانی برای کار با کودکان دارای آسیب بینایی، ستون فقرات یک برنامه آموزشی موفق است. این بخش پیشنهاداتی را برای ارتقای دانش و مهارت های معلمان ارائه می دهد:

• دوره های آموزشی تخصصی: شرکت در کارگاه ها و دوره های آموزشی مربوط به آموزش و پرورش کودکان با آسیب بینایی.
• همکاری با متخصصین: تعامل مستمر با کارشناسان توانبخشی، کاردرمانگران، گفتاردرمانگران و متخصصین جهت یابی و تحرک.
• به روزرسانی دانش: مطالعه کتب و مقالات علمی جدید در این حوزه و آشنایی با رویکردهای نوین.
• بازدید از مراکز تخصصی: مشاهده روش های تدریس و تعامل در مراکز ویژه نابینایان.
• توسعه منابع آموزشی: ایجاد و جمع آوری وسایل کمک آموزشی تطبیق یافته برای نیازهای کودکان.
• بازخورد و خودارزیابی: دریافت بازخورد از والدین و متخصصین و ارزیابی مستمر عملکرد خود.

هدف نهایی، پرورش معلمانی آگاه، همدل و مسلط به روش های آموزشی خاص برای این گروه از کودکان است تا بتوانند بهترین بستر رشد را برای آن ها فراهم آورند.

نتیجه گیری: پیام اصلی و ضرورت عمل

کتاب «کودکان پیش دبستانی با آسیب بینایی» نوشته مریم اصغری، فراتر از یک متن صرفاً تئوریک، به عنوان یک راهنمای عملی و الهام بخش عمل می کند. این اثر با پوشش جامع ابعاد مختلف رشد و آموزش کودکان نابینا و کم بینا در حساس ترین دوره زندگی شان، اهمیت بنیادین مداخله زودهنگام و رویکرد چندتخصصی را برجسته می سازد.

پیام اصلی کتاب، تأکید بر پتانسیل بالای این کودکان برای یادگیری، رشد و استقلال است، مشروط بر آنکه از حمایت ها و آموزش های متناسب با نیازهای خاص خود برخوردار شوند. از تعریف دقیق آسیب های بینایی و تأثیر آن ها بر رشد اولیه گرفته تا ارائه راهکارهای عملی برای آموزش مهارت های خودیاری، حرکتی، اجتماعی و جهت یابی، هر فصل به غنای دانش و توانمندی مخاطب می افزاید. نقش حیاتی خانواده به عنوان اولین معلم و حامی، و مسئولیت های گسترده و حساس مربیان پیش دبستانی، محوریت ویژه ای در این کتاب دارند.

تأکید بر فراگیرسازی، احترام به فردیت کودک و استفاده از روش های ارزیابی و آموزشی تطبیق یافته، از دیگر نکات کلیدی است که در سرتاسر کتاب به آن پرداخته شده است. این اثر نشان می دهد که با درک صحیح چالش ها و به کارگیری استراتژی های مناسب، می توان آینده ای روشن تر و مستقل تر برای کودکان با آسیب بینایی رقم زد. امید است این خلاصه، دروازه ای برای دسترسی و بهره مندی بیشتر از محتوای ارزشمند این کتاب برای تمامی والدین، مربیان و متخصصین دغدغه مند باشد.